Zamknij

75. rocznica likwidacji getta w Przysusze

75. rocznica likwidacji getta w Przysusze

27-31 października 1942 roku

Nieznana jest data podjęcia decyzji o wymordowaniu wszystkich europejskich Żydów. Historycy uważają, że decyzja o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” była raczej sumą poszczególnych decyzji i działań podejmowanych od lipca do października 1941 roku przez kierownictwo partyjno-państwowe III Rzeszy. Plan eksterminacji Żydów był konsekwentny i prowadzony systematycznie. 8 grudnia 1941 roku uruchomiono we wsi Chełmno nad Nerem pierwszy stacjonarny ośrodek masowego zabijania ludzi. Na przełomie września i października 1941 roku w najbliższym otoczeniu Hitlera zapadła decyzja o deportacji i wyniszczeniu Żydów z Generalnej Guberni. Wzdłuż linii Bugu miały powstać ośrodki zagłady, w których Niemcy zamierzali zainstalować stałe komory gazowe. Operacja wymordowania Żydów z GG nosiła kryptonim „Reinhardt” (Ersatz Reinhardt). Pierwszy ośrodek zagłady powstał w Bełżcu, kolejne w Sobiborze (maj 1942), i Treblince (lipiec 1942)[1].

Konsekwencją decyzji o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” w Europie, czyli wymordowania wszystkich Żydów, było zorganizowanie 20 stycznia 1942 roku konferencji w Wannsee pod Berlinem. Spotkanie prowadził gen. SS Reinhard Heydrich, miało ono służyć określeniu zasad współpracy i koordynacji urzędów i ministerstw Rzeszy.

Getto w Przysusze powstało w lipcu 1941 roku. Objęło dwa rejony miasta: od ulicy Krętej, Ściegiennego, przez Plac Kolberga oraz od ulicy Warszawskiej, Partyzantów, do muru okalającego dwór i folwark, do Wiejskiej i Brzozowej (współczesne nazwy ulic). Drewniane słupy okalające obszar getta o powierzchni około 1 km² miały około 4 m wysokości. Przy ulicy Wiejskiej znajdowała się brama wjazdowa wykonana z siatki i desek, zamykana na łańcuch. Liczba ludności żydowskiej systematycznie rosła. Dowożono tu transporty osób z Drzewicy, 108 rodzin z Przytyka, z Płocka, znaczna część zamożnych osób trafiła tu z Łodzi. Około 1000 osób skierowano do Przysuchy z okolicznych wsi. Była to grupa najuboższych Żydów. Judenrat rozlokował w domach miejscowych Żydów najuboższych uchodźców, których nie było stać na wynajęcie mieszkania. Wielu z nich żyło w skrajnej nędzy. W początku 1942 roku wybuchła epidemia tyfusu. Jedyny szpital epidemiczny prowadził dr Dawid Krongold, śmiertelność w lecznicy była bardzo wysoka.

Między 27 a 31 października 1942 roku rozpoczęła się likwidacja przysuskiego getta. Do osady przybyło około 100 żandarmów z Końskich, Nowego Miasta i Opoczna. Niemcy nakazali stawić się w godzinach porannych wszystkim tym, którzy posiadali wóz i konia. Żydów wypędzono z domów i zgromadzono przy placu kościelnym. Chorych i słabych, którzy nie mogli opuścić mieszkań zabijano na miejscu. Kolejna selekcja obywała się już na placu kościelnym[2]. Większość pędzono piechotą, część jechała furmankami do opoczyńskiej stacji kolejowej. Wraz z Żydami z Opoczna, gdzie także likwidowano getto, zostali wysłani do obozu zagłady w Treblince. W osadzie pozostawiono około 100 osób. Rozlokowano tę grupę w dawnym dworze cadyka i zatrudniono do porządkowania obszaru getta[3]. Podczas likwidacji getta ocalało kilkaset osób, którym udało się ukryć w aryjskiej części miasteczka. Niektórzy ponownie trafili do przysuskiej grupy pozostawionych w getcie. Wierzyli niemieckiej propagandzie głoszącej powstawanie „legalnych” gett. Niemcy tymczasem z pomocą kilku Polaków wyłapywali i rozstrzeliwali nowoprzybyłych. Utworzono getto w Ujeździe, do którego zgłosiło się około 300 Żydów z Przysuchy. Zlikwidowano je 6 stycznia 1943 roku.

Ostatnim akcentem procesu zagłady społeczności żydowskiej Przysuchy był przyjazd do miasteczka specjalnej grupy więźniów (1943 r.), która w wielu miejscowościach dystryktu radomskiego dokonywała pod nadzorem Niemców ekshumacji zwłok ofiar masowych mordów i ich kremacji. Akcją objęto zbiorową mogiłę Żydów zamordowanych podczas likwidacji getta[4]. Według relacji świadków, Niemcy ogrodzili teren kirkutu białymi parawanami i przy użyciu agregatu prądotwórczego zacierali ślady zbrodni.

W ramach akcji „Reinhardt” do obozów zagłady w Treblince i Bełżcu, z dystryktu radomskiego, wywieziono około 300 000 Żydów[5]. W wyniku działań wojennych, masowych przesiedleń, głodzenia, morderczej pracy, akcji „Reinhardt”, akcji „Palestyna”, Niemcy doprowadzili do sytuacji, że w styczniu 1945 roku wejścia wojsk radzieckich doczekało w dystrykcie radomskim zaledwie 7000 Żydów, to jest 2 % stanu przed 1939 rokiem. Najwięcej w Częstochowie, 5200, w Radomiu 300, w Tomaszowie Mazowieckim 500, w Kielcach 79, w Szydłowcu 106[6].

Fot. Żydzi w drodze do stacji kolejowej w Opocznie. Zb. Muzeum Regionalnego w Opocznie



[1] R. Szuchta, 1000 lat historii Żydów polskich, Warszawa 2016.

[2] Patrz szerzej: A. Zarychta-Wójcicka, Przysucha w okresie II wojny światowej, Radom 2015.

[3] Opoczyńska Księga Pamięci, red. J. Gapy, E. Majcher-Ociesa, Opoczno 2014.

[4] K. Małecki i M. Małecki, Przysucha w latach wojny i okupacji niemieckiej, Wrocław 2003, mps., s. 26-27.

[5] K. Urbański, Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim, Kraków 2004, s.190.

[6] Tamże, s. 211-212.

Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2014-2020

×

Drogi Użytkowniku!

Administratorem Twoich danych jest Muzeum Wsi Radomskiej z siedzibą przy ulicy Szydłowieckiej 30 w Radomiu, zarejestrowanym w Rejestrze Instytucji Kultury prowadzonym przez Samorząd Województwa Mazowieckiego pod numerem RIK/21/99 NIP 796-007-85-07.   Nasz e-mail to  muzeumwsi@muzeum-radom.pl, a numer telefonu 48 332 92 81. Z Inspektorem Ochrony Danych (IOD) skontaktujesz się mailem iod@rodo-radom.pl

Co do zasady Twoje dane zbieramy wyłącznie w celach związanych ze statutowymi zadaniami MUZEUM. Przetwarzamy Twoje dane zgodnie z prawem: w przypadku gdy przetwarzanie jest niezbędne do wypełnienia obowiązku prawnego ciążącego na nas jako administratorze, wykonania umowy oraz gdy przetwarzanie jest niezbędne do wykonania zadania realizowanego w interesie publicznym. Zawsze prosimy Cię o podanie tylko takiego zakresu danych, jaki jest niezbędny do realizacji naszych celów:

gromadzenie zabytków w statutowo określonym zakresie; katalogowanie i naukowe opracowywanie zgromadzonych zbiorów; przechowywanie gromadzonych zabytków, w warunkach zapewniających im właściwy stan zachowania i bezpieczeństwo, oraz magazynowanie ich w sposób dostępny do celów naukowych; zabezpieczanie i konserwację zbiorów oraz, w miarę możliwości, zabezpieczanie zabytków archeologicznych nieruchomych oraz innych nieruchomych obiektów kultury materialnej i przyrody; urządzanie wystaw stałych i czasowych; organizowanie badań i ekspedycji naukowych, w tym archeologicznych; prowadzenie działalności edukacyjnej; popieranie i prowadzenie działalności artystycznej i upowszechniającej kulturę; udostępnianie zbiorów do celów edukacyjnych i naukowych; zapewnianie właściwych warunków zwiedzania oraz korzystania ze zbiorów i zgromadzonych informacji; prowadzenie działalności wydawniczej, prowadzenie strony www, w tym zakresie serwisów, które poprawiają jakość naszej pracy i poziom oferowanych usług.  

W trosce o bezpieczeństwo zasobów Muzeum informujemy Cię, że będziemy monitorować siedzibę Muzeum z poszanowaniem Twojej ochrony do prywatności. W tym wypadku będziemy działać w oparciu o przepisy prawa i w celu wykonania zadania realizowanego w interesie publicznym.

Nie będziemy przekazywać Twoich danych poza Polskę, ale możemy udostępnić je podmiotom, które wspierają nas wypełnianiu naszych zadań. Działamy w tym przypadku w celu wypełnienia obowiązków prawnych, które na nas spoczywają oraz w związku z wykonaniem zadań realizowanych w interesie publicznym.

Twoje dane będziemy przetwarzać w oparciu o przepisy prawa obowiązujące w naszym kraju, tak długo, jak przetwarzanie jest  niezbędne do wypełnienia obowiązku prawnego ciążącego na nas jako administratorze; także w związku z realizacją zadań publicznych oraz do momentu ustania przetwarzania w celach planowania związanego z organizacją funkcjonowania Muzeum.

Przysługuje Ci prawo do żądania dostępu do swoich danych osobowych, ich sprostowania, ograniczenia przetwarzania oraz, w zależności od podstawy przetwarzania danych osobowych, także prawo do wniesienia sprzeciwu wobec ich przetwarzania oraz prawo do ich przenoszenia i usunięcia.

Jeżeli przetwarzanie danych odbywa się na podstawie zgody, masz prawo do cofnięcia tej zgody w dowolnym momencie, jednak bez wpływu na zgodność z prawem przetwarzania, którego dokonano na podstawie zgody przed jej cofnięciem.

Przysługuje Ci również prawo wniesienia skargi do organu nadzorczego, którym jest Prezes Urzędu Ochrony Danych Osobowych, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa, gdy uznasz, że przetwarzanie Twoich danych osobowych narusza przepisy prawa.

Podanie danych osobowych jest obligatoryjne w oparciu o przepisy prawa; w pozostałym zakresie dobrowolne, ale odmowa ich podania może uniemożliwić podjęcie współpracy, realizację umowy czy usługi.

Szczegółowe zasady ochrony Twojej prywatności znajdują się w naszej Polityce Prywatności i Polityce Cookies.

Administrator Danych Osobowych .