Zamknij

Słowiańska opowieść o stworzeniu świata w sztuce ludowej cz.1

Kultura XIX i XX-wiecznej wsi miała wspólny rdzeń w warstwie wierzeniowej i obyczajowej, w obrzędowości, symbolice i magii. Było to dziedzictwo po dawnych Słowianach. Ludy te posiadały wspólne mity, które stanowiły święte opowieści o powstaniu świata.

Istota słowiańskiej kultury ludowej

Kultura XIX i XX-wiecznej wsi miała wspólny rdzeń w warstwie wierzeniowej i obyczajowej, w obrzędowości, symbolice i magii. Było to dziedzictwo po dawnych Słowianach. Ludy te posiadały wspólne mity, które stanowiły święte opowieści o powstaniu świata. Przekazy wierzeniowe wyjaśniały zjawiska przyrodnicze, nadawały sens istnieniu człowieka w wymiarze jednostkowym i społecznym. Wyznaczały powszechny wzorzec do naśladowania, dlatego wpływały na postępowanie w tak różnych czynnościach jak stawianie chałupy, uprawa roli, odżywianie się, czy zabiegi medyczne.

Mity przejawiały się także w sferze sztuki i zdobnictwa. Poprzez wyobrażenia i symbole przedstawiano postacie, wydarzenia i elementy kosmosu, o których opowiadały wierzenia. Ornament upiększał nie tylko rzeczy zbytkowne, tworzone i nabywane w celach dekoracyjnych i estetycznych. Nanoszono go także na codzienne przedmioty użytkowe i „ulotne” atrybuty świąt, jak pieczywo obrzędowe. Działo się tak nie tylko, dlatego że początek, kształt i przeznaczenie narzędzi i sprzętów tłumaczono działalnością postaci występujących w micie. Poprzez naznaczenie odpowiednią symboliką przekazywano świętą wiedzę i odwoływano się do różnych sił nadprzyrodzonych, uzyskując ich opiekę i ochronę.

Od początku chrystianizacji ziem polskich i pozostałych krain słowiańskich, przez setki lat nowa religia ścierała się z dawnymi wierzeniami. Chłopi godzili tradycyjne opowieści z napływowymi treściami, przekształcając je i dostosowując do zmienionych warunków. Mimo nauczania i nacisku Kościoła, odwieczne przekazy częściowo przetrwały i znalazły kontynuację w schrystianizowanej formie, a ludowa duchowość stała się połączeniem obydwu systemów religijnych. Z biegiem czasu, tak jak mity, archaiczne symbole stosowane w sztuce i zdobnictwie traciły pierwotne znaczenie. Jednak wsparte siłą tradycji i autorytetu starszych pokoleń nadal były atrakcyjne, pełniąc funkcje obrzędowe, estetyczne, tożsamościowe, informowały o statusie społecznym i materialnym. Przetrwały często niezmienione do czasów współczesnych, gdyż ich związki z dawnymi wierzeniami były trudniejsze do uchwycenia tak dla Kościoła, jak i samych chłopów, którzy od wieków uznawali się za chrześcijan. Dlatego sztuka ludowa ukazuje słowiański mit o wiele szerzej i częściej niż przekazy ustne, uzupełniając rzadko prezentowane treści.

Opowieść o początkach, chwili obecnej i końcu

W chłopskim obrazie świata pierwotnie istniało tylko niebo i staroświatowe morze, rozlewający się bez granic wszechocean, któremu nikt nie dał początku. W ciemnej i tajemniczej przestrzeni przebywały tylko dwie istoty: Bóg zwany Panem Światła i Diabeł nazywany Czartem. Bohaterowie mitu nie wiedzieli o sobie do momentu przypadkowego spotkania. Według chłopów nie wiadomo skąd wzięły się obie postacie, lecz bez wątpienia są przedwieczne, przez nikogo nie stworzone i równorzędne. Początkowo Bóg i Diabeł żyli w przyjaźni i braterstwie. Jaka jest charakterystyka bohaterów mitu i jak oddziaływają oni na rzeczywistość?

Dawni Słowianie wierzyli w Boga Bogów, który był twórcą błyskawicy. Rządził on w niebie pomniejszymi bóstwami i zajmował się głównie sprawami niebiańskimi. Według późniejszych wierzeń Bóg najwyższy przebywa na wysokościach, w chmurach i w niebie. Jest Ojcem i Panem wszelkiego życia. Właściwą naturę Boga stanowi ognistość i świetlistość, bowiem jest On ogniem żywym, co świeci na niebie. Bijący od Niego blask wypełnia całe niebo i pada na słońce, księżyc i gwiazdy. Dzięki temu na świecie jest dzień, a noc jest jaśniejsza. Ciała niebieskie są oczami Boga, który uosabia nieboskłon, dlatego chłopi mawiali, że żyją i chodzą pod Bogiem. Pan Światła jest ponadto ogniem niebieskim czyli piorunem. Przedstawia się Go jako przebywającego i chodzącego w gromach. Bóg nie jest ani wszechwiedzący, ani wszechmocny. Nie ma prawie żadnego udziału w codziennych sprawach człowieka. Wobec wydarzeń mających miejsce w niebie i na ziemi daje się oszukać lub przekonać. Często szuka porady u świętych, a nawet u Diabła. Dla osiągnięcia celu używa podstępu i dopuszcza się kradzieży. Szybko zniechęca się i męczy w podejmowanych czynnościach, ucinając sobie drzemkę. Ze względu na czyny ludzi i istot nadprzyrodzonych, czasem jest mu przykro i obraża się. Wtedy stosuje karę zbiorową, odchodzi lub w ogóle nie reaguje, bo jest bezsilny lub obojętny na to, co się dzieje.

Wizerunek chrześcijańskiego Diabła nałożył się na obraz dawnego boga Welesa/Wołosa. Weles jako Pan śmierci władał podziemiami i światem zmarłych. Na ludzi i zwierzęta zsyłał choroby, ale łatwo przywracał zdrowie oraz przeciwdziałał czarom. Wołos opiekował się pszczelarstwem i ziemskim bydłem, które pierwotnie było miarą i symbolem zamożności. Dlatego patronatem obejmował też handel i sprzyjał bogaceniu się. Welesa uważano za tego, którego kocha Matka Ziemia, ponieważ opiekował się uprawą roli. Postrzegano go jako swoistego boga ludu, zwłaszcza biednych i bezbronnych. Folklor opisuje go jako boga mądrego, dobrego i cierpliwego. Jest litościwy i pomocny, można zwrócić się do niego w każdej potrzebie. Zarazem portret Wołosa posiada wiele przywar. Popełnia on nierozważne pomyłki, dokonuje złych wyborów, bywa komiczny i zazdrosny, często wybucha gniewem. Obraz Welesa jest znany, ponieważ jego funkcje przejęło wielu świętych, głównie św. Mikołaj, św. Piotr, św. Roch i św. Ambroży. Wołos wcielał się w węża i niedźwiedzia, symbolizuje go mityczny smok i obrzędowy turoń. Wszystkie te postacie kultura wsi związała z lasem, wodą i podziemiami, posiadają one związki z urodzajem i narodzinami, a jednocześnie śmiercią i chorobą.

Bohaterowie mitu są dwuznaczni. Bóg nie jest całkowicie dobry, tak jak Diabeł nie stanowi wzorca zła. Pan Światła potrafi być bezwzględny i okrutny, a Czart bywa prawy i potrzebny. Obie siły dopełniają się i posiadają cechy ludzkie, które są przyczyną niedoskonałości świata.

Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2014-2020

×

Drogi Użytkowniku!

Administratorem Twoich danych jest Muzeum Wsi Radomskiej z siedzibą przy ulicy Szydłowieckiej 30 w Radomiu, zarejestrowanym w Rejestrze Instytucji Kultury prowadzonym przez Samorząd Województwa Mazowieckiego pod numerem RIK/21/99 NIP 796-007-85-07.   Nasz e-mail to  muzeumwsi@muzeum-radom.pl, a numer telefonu 48 332 92 81. Z Inspektorem Ochrony Danych (IOD) skontaktujesz się mailem iod@rodo-radom.pl

Co do zasady Twoje dane zbieramy wyłącznie w celach związanych ze statutowymi zadaniami MUZEUM. Przetwarzamy Twoje dane zgodnie z prawem: w przypadku gdy przetwarzanie jest niezbędne do wypełnienia obowiązku prawnego ciążącego na nas jako administratorze, wykonania umowy oraz gdy przetwarzanie jest niezbędne do wykonania zadania realizowanego w interesie publicznym. Zawsze prosimy Cię o podanie tylko takiego zakresu danych, jaki jest niezbędny do realizacji naszych celów:

gromadzenie zabytków w statutowo określonym zakresie; katalogowanie i naukowe opracowywanie zgromadzonych zbiorów; przechowywanie gromadzonych zabytków, w warunkach zapewniających im właściwy stan zachowania i bezpieczeństwo, oraz magazynowanie ich w sposób dostępny do celów naukowych; zabezpieczanie i konserwację zbiorów oraz, w miarę możliwości, zabezpieczanie zabytków archeologicznych nieruchomych oraz innych nieruchomych obiektów kultury materialnej i przyrody; urządzanie wystaw stałych i czasowych; organizowanie badań i ekspedycji naukowych, w tym archeologicznych; prowadzenie działalności edukacyjnej; popieranie i prowadzenie działalności artystycznej i upowszechniającej kulturę; udostępnianie zbiorów do celów edukacyjnych i naukowych; zapewnianie właściwych warunków zwiedzania oraz korzystania ze zbiorów i zgromadzonych informacji; prowadzenie działalności wydawniczej, prowadzenie strony www, w tym zakresie serwisów, które poprawiają jakość naszej pracy i poziom oferowanych usług.  

W trosce o bezpieczeństwo zasobów Muzeum informujemy Cię, że będziemy monitorować siedzibę Muzeum z poszanowaniem Twojej ochrony do prywatności. W tym wypadku będziemy działać w oparciu o przepisy prawa i w celu wykonania zadania realizowanego w interesie publicznym.

Nie będziemy przekazywać Twoich danych poza Polskę, ale możemy udostępnić je podmiotom, które wspierają nas wypełnianiu naszych zadań. Działamy w tym przypadku w celu wypełnienia obowiązków prawnych, które na nas spoczywają oraz w związku z wykonaniem zadań realizowanych w interesie publicznym.

Twoje dane będziemy przetwarzać w oparciu o przepisy prawa obowiązujące w naszym kraju, tak długo, jak przetwarzanie jest  niezbędne do wypełnienia obowiązku prawnego ciążącego na nas jako administratorze; także w związku z realizacją zadań publicznych oraz do momentu ustania przetwarzania w celach planowania związanego z organizacją funkcjonowania Muzeum.

Przysługuje Ci prawo do żądania dostępu do swoich danych osobowych, ich sprostowania, ograniczenia przetwarzania oraz, w zależności od podstawy przetwarzania danych osobowych, także prawo do wniesienia sprzeciwu wobec ich przetwarzania oraz prawo do ich przenoszenia i usunięcia.

Jeżeli przetwarzanie danych odbywa się na podstawie zgody, masz prawo do cofnięcia tej zgody w dowolnym momencie, jednak bez wpływu na zgodność z prawem przetwarzania, którego dokonano na podstawie zgody przed jej cofnięciem.

Przysługuje Ci również prawo wniesienia skargi do organu nadzorczego, którym jest Prezes Urzędu Ochrony Danych Osobowych, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa, gdy uznasz, że przetwarzanie Twoich danych osobowych narusza przepisy prawa.

Podanie danych osobowych jest obligatoryjne w oparciu o przepisy prawa; w pozostałym zakresie dobrowolne, ale odmowa ich podania może uniemożliwić podjęcie współpracy, realizację umowy czy usługi.

Szczegółowe zasady ochrony Twojej prywatności znajdują się w naszej Polityce Prywatności i Polityce Cookies.

Administrator Danych Osobowych .